TỔNG QUAN

Xơ gan là bệnh trong đó gan bị xơ hóa nghiêm trọng, các tế bào gan bị tổn thương liên tục trong một thời gian dài. Nguyên nhân phổ biến nhất của bệnh xơ gan bao gồm: nghiện rượu, viêm gan B hoặc C mạn tính và bệnh gan nhiễm mỡ (thường gặp ở những người mắc bệnh béo phì hoặc tiểu đường). Theo thời gian xơ gan là không thể hồi phục do đó cách duy nhất để điều trị triệt để là ghép gan. Tuy nhiên, trong giai đoạn đầu, xơ gan có thể hồi phục nếu nguyên nhân gây ra được điều trị.

Trong bài viết này chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về các triệu chứng, chẩn đoán và phương pháp điều trị xơ gan. Các chủ đề chuyên sâu hơn sẽ được đề cập ở các bài viết tiếp theo. 

NGUYÊN NHÂN XƠ GAN

Gan là một cơ quan lớn trong cơ thể, nặng khoảng 3kg, nằm phần bên phải của bụng trên và nằm ngay dưới xương sườn (hình 1). Gan đóng nhiều vai trò quan trong cần thiết cho sự sống của cơ thể. 

Khi bị tổn thương, gan có khả năng tự hồi phục bằng cách tạo tế bào mới. Tuy nhiên, quá trình này tạo ra các mô sẹo. Do đó, nếu tổn thương lặp đi lặp lại hoặc liên tục và kéo dài ở gan (ví dụ như nghiện rượu nặng) có thể gây ra nhiều mô sẹo ở gan.  Tất nhiên, nếu chỉ có ít sẹo, cơ thể vẫn hoạt động bình thường mà không ảnh hưởng gì, nhưng khi số lượng sẹo quá lớn vượt quá sức chịu đựng, gan sẽ không thể đảm bảo các chức năng cơ bản của mình. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến xơ gan. Tại Hoa Kỳ, hai nguyên nhân phổ biến nhất là do rượu và viêm gan C, chúng chiếm khoảng một nửa số người đang chờ ghép gan.

Ở các nước phát triển, các nguyên nhân phổ biến của bệnh xơ gan bao gồm: 

● Nghiện rượu 

● Viêm gan mạn tính (B hoặc C) 

● Viêm gan nhiễm mỡ không do rượu 

● Hemochromatosis: một tình trạng thừa sắt và tích tụ trong gan

DẤU HIỆU VÀ TRIỆU CHỨNG CỦA BỆNH

Một số bệnh nhân có thể không có triệu chứng, nhưng cũng có những người biểu hiện hàng loạt các triệu chứng khác nhau. Các triệu chứng thường gặp gồm: 

• Chán ăn

• Sụt cân

• Mệt mỏi

• Vàng da (mắt vàng hoặc da vàng hoặc cả hai)

• Ngứa

• Bằng chứng của xuất huyết tiêu hóa trên (nôn ra máu, phân có mãu hoặc sẫm màu)

• Báng bụng (chất lỏng tích tụ xung quanh các cơ quan trong ổ bụng, có thể làm kích thước bụng to hơn bình thường) 

• Thay đổi chu kì thức ngủ, lú lẫn ( triệu chứng của bệnh não gây ra bởi nguyên nhân từ gan) 

• Chuột rút 

• Mất kinh hoặc rối loạn kinh nguyệt (ở nữ) 

• Rối loạn cương dương, giảm ham muốn tình dục hoặc vô sinh (ở nam) 

• Nữ hóa tuyến vú ở nam

• Sao mạch

Tăng áp lực tĩnh mạch cửa — Xơ gan có thể gây ra tăng áp tĩnh mạch cửa. Nguyên nhân là do các mô sẹo cản trở sự lưu thông máu. Khi áp lực quá cao, máu chảy vào các cơ quan gần gan (ruột, thực quản) để giải phóng nhằm hạ áp.

Thay đổi các đặc điểm trên tay — Xơ gan có thể khiến bàn tay ửng đỏ, móng trắng hoặc có sọc, và làm cho đầu ngón to hơn (còn gọi là ngón tay dùi trống). Ngoài ra, hiện tượng co thắt Dupuytren cũng có thể xảy ra, trong đó bệnh nhân có thể thấy cảm giác bó chặt các ngón bị bệnh đến nỗi khó duỗi, đôi khi có tăng cảm giác đau

Bất thường trong công thức máu — Những người bị xơ gan thường có một số bất thường trong máu. Ví dụ như có sự hiện diện bất thường nồng độ của một số protein và enzyme nhất định, rối loạn đông máu. 

CHẨN ĐOÁN

Nếu nghi ngờ bạn bị xơ gan, bác sĩ thường sẽ cho siêu âm bụng để kiểm tra. Ngoài ra, bác sĩ cũng có thể yêu cầu sinh thiết gan, bao gồm sử dụng kim để lấy mẫu mô gan kiểm tra các dấu hiệu tổn thương. Tuy nhiên sinh thiết có thể không cần thiết nếu các triệu chứng, xét nghiệm máu và xét nghiệm hình ảnh đều cho thấy các dấu chứng của xơ gan.

MỤC TIÊU ĐIỀU TRỊ

Khi điều trị cho những người bị xơ gan, bác sĩ thường có những mục tiêu chính sau đây:

● Làm chậm hoặc triệt tiêu nguyên nhân gây bệnh

● Ngăn ngừa, xác định và điều trị các biến chứng

● Bảo vệ gan khỏi các nguồn gây hại khác

● Quản lý các triệu chứng và bất thường về máu

● Xem xét thời điểm cần ghép gan

ĐIỀU TRỊ CÁC NGUYÊN NHÂN GÂY BỆNH

Nguyên tắc đầu tiên và tối quan trọng trong điều trị xơ gan là xác định nguyên nhân  gây bệnh và xem xét khả năng triệt tiêu nguyên nhân. Ví dụ, nếu bệnh xơ gan của một người là do nghiện rượu, bắt buộc phải ngưng rượu và điều trị. Tương tự, nếu xơ gan do nguyên nhân viêm gan C, thì phải điều trị theo hướng kiểm soát virus viêm gan C

BIẾN CHỨNG CỦA XƠ GAN

Bình thường, gan đảm nhiệm rất nhiều chức năng, như: lọc các chất độc ra khỏi máu, chuyển hóa thuốc và rượu, tạo ra các protein có chức năng đông máu. Khi gan bị tổn thương, có thể gây ra nhiều biến chứng khác nhau, như: 

Vỡ giãn tĩnh mạch thực quản— Giãn tĩnh mạch thực quản tức là các mạch máu trong thực quản bị giãnkích thước. Xảy ra khi lưu lượng máu qua gan bị giảm do các mô sẹo làm cho máu phải thoát vào các tĩnh mạch gần đó gồm tĩnh mạch thực quản và các tĩnh mạch của dạ dày (hình 2). Khi áp suất bên trong các mạch máu quá cao, chúng có thể vỡ ra và gây chảy máu nghiêm trọng (còn gọi là xuất huyết do vỡ giãn tĩnh mạch).

Các triệu chứng chính của xuất huyết gồm nôn ra máu hoặc đi tiêu ra máu hoặc phân có màu sẫm. 

Báng bụng — Cơ chế vẫn chưa được giải thích rõ ràng nhưng ở những người bị xơ gan có sự tích tụ các chất lỏng trong ổ bụng, do đó có thể làm bụng to ra, gọi là bang bụng (hay cổ trướng). bang bụng làm cho bệnh nhân thấy khó thở và đầy hơi. Điều trị bằng cách cho thuốc lợi tiểu nhằm mục đích giải phóng lượng dịch ra ngoài cơ thể. Các bác sĩ cũng khuyến cáo người bệnh nên hạn chế lượng Nattri thu nạp vào cơ thể để không làm tăng nặng tình trạng.  

Trong trường hợp lượng dịch tích tụ trong ổ bụng quá nhiều, các bác sĩ sẽ tiến hành hút dịch từ bụng thông qua một cây kim. Nếu không hiệu quả, sẽ tiến hành đặt shunt trong gan để làm giảm áp lực tĩnh mạch của giúp lưu thông máu trong gan thuận lợi hơn. 

Viêm phúc mạc — Những người bị báng bụng có thể bị nhiễm trùng dịch trong ổ bụng, gây ra bởi vi khuẩn trong bụng gây ra tình trạng viêm phúc mạc. Các triệu chứng của viêm phúc mạc bao gồm sốt, đau bụng, lẫn hoặc lảo đảo nhưng cũng có thể không biểu hiện bất kì triệu chứng nào. Chẩn đoán bệnh bằng cách hút một ít chất lỏng trong bụng bằng kim và xét nghiệm kiểm tra xem có vi khuẩn và bạch cầu trong đó hay không.  Điều trị bằng kháng sinh mạnh và thuốc lợi tiểu để giảm tích tụ chất lỏng trong bụng. Đôi khi bệnh nhân phải ngưng các thuốc ức chế bơm proton đang dùng trong điều trị trào ngược axit dạ dày vì làm tăng nguy cơ bị nhiễm trùng.

Bệnh não gan — Xơ gan có thể ảnh hưởng đến não, cơ chế bệnh sinh vẫn chưa được biết đầy đủ. Có giả thuyết cho rằng độc tố tích tụ trong máu khi gan bị tổn thương, có thể làm ảnh hưởng đến chức năng não. Biểu hiện bệnh có thể là rối loạn giấc ngủ (ngủ quá nhiều, quá ít hoặc ngủ ngày); thay đổi tâm trạng hoặc tính tình; khó tập trung hoặc suy nghĩ mạch lạc; run rẩy; hoặc nói chậm.

Bệnh não gan có thể được điều trị và phục hồi chức năng não bình thường bằng cách kiểm soát nhiễm trùng và chảy máu hoặc dùng một số loại thuốc tác dụng làm mềm phân hoặc rifaximin.

Hội chứng gan thận — Hội chứng gan thận là một dạng bệnh thận xuất phát do nguyên nhân từ gan. Cơ chế bệnh sinh một phần do dòng máu qua gan bị gián đoạn dẫn đến hạn chế lưu lượng máu đến thận.

Hội chứng gan có thể không biểu hiện triệu chứng. Bệnh được phát hiện bởi xét nghiệm máu và nước tiểu. Điều trị bằng cách cố gắng cải thiện chức năng gan (ví dụ, ngừng uống rượu hoặc điều trị viêm gan B). Nếu chức năng gan không thể cải thiện, cách duy nhất là ghép gan. 

Biến chứng trên tim và phổi — Xơ gan có thể gây ra các triệu chứng liên quan tim mạch và hô hấp như: khó thở, mệt mỏi, đau ngực.

Ung thư gan — Xơ gan có thể phát triển thành ung thư gan, đặc biệt nếu nguyên nhân do  viêm gan B, viêm gan C, viêm gan nhiễm mỡ không do rượu hoặc ứ sắt. Do vậy, bệnh nhân xơ gan nên siêu âm sáu tháng một lần để kiểm tra các dấu hiệu ung thư.

Khi ung thư gan phát triển đầu tiên, thường không gây ra triệu chứng. Khi tiến triển, ung thư gan làm tăng nặng thêm các triệu chứng của xơ gan như: vàng da, đau bụng,.. Điều trị có thể bằng phẫu thuật loại bỏ khối u hay ghép gan. Chỉ khi khối u chưa di căn thì bệnh nhân mới đủ điều kiện để ghép gan.

NGĂN NGỪA TỔN THƯƠNG GAN

Bệnh nhân xơ gan cần tránh các yếu tố có khả năng làm tăng nặng tổn thương gan. Các bước bảo vệ khỏi các nhân tố có hại cho gan được mô tả kĩ hơn dưới đây: 

Vắc xin phòng bệnh gan— Vắc-xin chống viêm gan A và B cho những người chưa được miễn dịch có thể giúp ngăn ngừa tổn thương thêm cho gan.  Đồng thời, bệnh nhân xơ gan cũng nên tiêm phòng thêm một số loại vắc xn chống các bệnh nhiễm trùng khác như: vắc-xin để bảo vệ chống cúm (mỗi năm một lần), viêm phổi (ít nhất một lần), bạch hầu và uốn ván (10 năm một lần) và ho gà (một lần khi ở tuổi trưởng thành). 

Không sử dụng đồ uống có cồn và các thuốc gây hại cho — Những người bị xơ gan nên tránh tất cả các chất gây hại cho gan gồm:

● Rượu

● Một số chất bổ sung và thảo dược, chẳng hạn như cây kava kava

● Một số loại thuốc được kê đơn

Ngoài ra, những người bị xơ gan không nên dùng acetaminophen (tên thương hiệu mẫu: Tylenol) quá 2.000 miligam mỗi ngày. Nhiều loại thuốc không kê đơn và thuốc kê đơn để điều trị cảm lạnh và cúm, sốt, đau và các loại bệnh thông thường khác thường chứa acetaminophen, do vậy cần kiểm tra kĩ thành phần và liều lượng thuốc trước khi dùng. 

Dùng thuốc đúng liều lượng — Bên cạnh việc cần tránh một số loại thuốc và chất có hại, trong một số trường hợp bệnh nhân xơ gan cần giảm liều dùng với một số loại thuốc hơn người bình thường.  Nguyên nhân do gan là nơi chuyển hóa thuốc, khi gan bị tổn thương, chức năng này không được đảm bảo, dẫn đến tích tụ thuốc trong cơ thể và có thể gây độc.

Ngoài ra, một số loại thuốc có thể có tác dụng phụ làm nặng thêm các biến chứng của bệnh xơ gan. Sử dụng để điều trị lo âu có thể làm bệnh não gan nặng hơn.

Để chắc chắn về các loại thuốc đang dùng có ảnh hưởng đến chức năng gan hay không, bạn nên tham khảo ý kiến của bác sĩ một cách cẩn thận. 

Ngoài ra, khi đến khám ở đại điểm mới, bạn cũng nên thông báo cho bác sĩ ở đó biết về tình trạng bệnh gan của mình để bác sĩ điều chỉnh phương pháp điều trị cho phù hợp

QUẢN LÍ CÁC TRIỆU CHỨNG VÀ BẤT THƯỜNG MÁU TRONG XƠ GAN

Bệnh nhân xơ gan có thể gặp các triệu chứng của các bệnh liên quan và các bất thường về máu cần điều trị. 

Chuột rút — Bệnh nhân xơ gan có thể bị chuột rút. Điều trị có thể bắt đầu với quinine tuy nhiên có tác dụng phụ là làm rối loạn nhịp tim. 

Thoát vị rốn — Thoát vị rốn là tình trạng một phần ruột chui vào khe hở giữa các cơ thành bụng tại rốn và nằm sát bên dưới da (hình 3). Đầu tiên bác sĩ sẽ kiểm tra sức khỏe để xác định xem bạn có bị bệnh thoát vị rốn hay không đồng thời xác định xem bệnh có thể hồi phục cơ học hay không. Bên cạnh đó, họ cũng kiểm tra xem dây rốn có bị mắc kẹt trong ruột, cơ bụng không, vì nếu kẹt có thể gây ra hoại tử. 

Thoát vị rốn có thể điều trị bằng phẫu thuật, nhưng bệnh nhân xơ gan thường có rối loạn đông máu và có thể có các biến chứng nghiêm trọng với phẫu thuật. Do đó, các bác sĩ thường đắn đo trước quyết định phẫu thuật trừ khi không còn lựa chọn nào khác. Trường hợp không khẩn cấp, các bác sĩ thường đề nghị chờ đợi và thực hiện sửa chữa thoát vị cùng lúc với ghép gan.

Hạ natri máu — Những người bị xơ gan tiến triển thường bị hạ natri máu và có thể gây hậu nghiêm trọng.

Natri là một trong nhiều chất gọi là chất điện giải quan trong của tế bào. Natri cũng giúp giữ đúng lượng chất lỏng bên trong tế bào. Duy trì nồng độ natri thích hợp trong cơ thể là rất cần thiết. Ở bệnh nhân xơ gan, nếu bị hạ Natri rất khó để đưa trở về bình thường và đây thường là dấu hiệu cảnh báo bệnh nhân cần được ghép gan. 

Rối loạn đông máu — Quá trình đông máu của những người bị xơ gan thường bi rối loạn. Nguyên nhân là vì gan chịu trách nhiệm tạo ra nhiều protein và các chất khác điều phối sự hình thành cục máu đông. Do vậy, bệnh nhân xơ gan có nguy cơ chảy máu nghiêm trọng, đặc biệt là vỡ tĩnh mạch thực quản. Trong trường hợp cần thực hiện thủ thuật hay phẫu thuật có nguy cơ chảy máu, bệnh nhân có thể phải cần truyền máu. 

Một số người có thể hình thành cục máu đông ở những nơi không cần thiết vid dụ như  ở tĩnh mạch lớn dẫn đến gan (được gọi là tĩnh mạch cửa). Các cục máu đông trong tĩnh mạch cửa có thể làm tăng áp lực tĩnh mạch cửa dẫn đến giãn tĩnh mạch thực quản hoặc dạ dày. 

GHÉP GAN TRÊN BỆNH NHÂN XƠ GAN

Ghép gan có nghĩa là thay thế gan bị bệnh bằng gan khỏe mạnh. Đây là phương pháp điều trị dứt điểm cho những người bị xơ gan tiến triển. Tuy nhiên, không phải ai cũng có thể ghép gan. Chỉ những bệnh nhân có ung thư gan chưa di căn và không gặp bệnh đồng mắc nặng đi kèm mới đủ tiêu chuẩn để được ghép. Ghép gan là một phẫu thuật lớn, phức tạp, vì vậy  bệnh nhân cần có đủ sức khỏe để sống sót sau phẫu thuật và hồi phục. Ngoài ra, phải tìm được lá gan tương thích hoàn toàn thì mới có thể ghép được. 

Danh sách chờ ghép gan hiện nay rất dài, bạn có thể phải chờ đến vài năm, do vậy, ngay từ bây giờ, bệnh nhân nên tìm hiểu các thông tin liên quan để có sự chuẩn bị càng sớm càng tốt. Phần lớn  gan được hiến tặng từ các bệnh nhân bị chết não. 

Hơn 80 phần trăm số người sẽ sống thêm một năm sau khi ghép gan và sống khỏe trong năm năm sau đó. 

Tiên lượng sau ghép gan phụ thuộc một phần vào nguyên nhân gây ra bệnh gan vì ảnh hưởng đến khả năng tái phát bệnh sau ghép. Ví dụ, hầu hết bệnh nhân xơ gan do virus viêm gan C sẽ tái phát viêm gan C sau khi ghép.

Những mối quan tâm lớn khác sau khi cấy ghép là tác dụng phụ của thuốc chống thải ghép và nguy cơ thải ghép. 

HÌNH 1. Các cơ quan trong ổ bụng

HÌNH 2. Giãn tĩnh mạch thực quản

Xơ gan có thể làm cho các tĩnh mạch ở thực quản bị giãn. Trong một số trường hợp, các mạc máu này có thể bị vỡ ra gây xuất huyết

 HÌNH 3. Thoát vị thành bụng

Thoát vị có thể xảy ra ở nhiều vị trí:

• Thoát vị bẹn

• Thoát vị rốn

• Thoát vị thượng vị

• Thoát vị đùi

• Thoát vị ngay vết mổ